An Makupa nga Engkantada

Hi Lucas usa nga taga bukid nga usa la nga anak hin magtiayon nga mga kabus og timawa. Timawa hira kay tikang han waray pa anak ito nga mag-tiayon nga kag-anak ni Lucas hasta nga dimnako na hi Lucas waray pa gud hira maka kab-it hin katalwasan tikang ha kawaray.

An ira la guin lalauman ha ira kinabuhi, amo an pgkuha hin kahoy ha kagurangan ngan pagbaligya hini nga mga kahoy para pag sungo, ngan pagbaligya hin uring tikang ha kahoy kay kulang pa man hadto hin bagol nga mga adlaw. Tikang han palit hito nga ira baligya, nakakapalit na hira hin bugas ug asin ngan iba pa nga talagudti ngadto ha ira kalugaringon. Amo ine an ira adlaw adlaw nga paningkamot hasta na maluya na an Amay ni Lucas ngan hi Lucas nala liwat an guin lauman hini nga familia hito nga pakabuhi labi na nga hamtong ngan makusog na nga ulitawo hi Lucas.

Usa hadto ka adlaw hi Lucas sinmaka ha bukid panguha hin mga kahoy, sugad han iya hin-ara-an nga buhat. Ngan han iya paka kita nga waray na gud kahoy dida hito nga bukid nga iya karada-an panguha, inmonhan pagud hiya ngadto han usa nga bukid nga waray pa niya hinngadto-i ngan bisan hin-o nga guitaw-i, waray pa gud may naka kadto hito dida nga lugar.

Han paka abut niya didto han pongkay han bukid, binmati hi Lucas hin doro nga kagutom ngan maluya na an iya lawas.

“O, Bathala,” an sering niya han harapit na hiya malinop hin gutom. "Tagui pa gad ako hin bisan la guti-ay nga kusog kay kon ako yana mamatay hin kagutom ngan ka uhaw, makalolo-oy it akon amay nga iroy kay mapatay liwat hira hin gutom, kay ako la it ira paglaum.”

Dida hito nga pag yakan, na linop la guihapon hiya, pero waray la ka iha. Han pagbalik na liwat han iya pan morubu-ot ngan han pagpukrat niya han iya mata, naka kita hiya ha unahan, hin kahoy na makupa ngan duor an bunga nga mga hinog. Dali-dali panguha ngan kuma-on dayon ngada han iya kabusog, labi na kay tikang han iya katawo asya pa hiya maka tilaw hin makupa nga doro hin katam-is. Han iya kabusog dayon hiya sumandig dida han puno hito nga kahoy pag pahuway ngan nahangaturog dayon hiya. Nahangaturog hiya, diri kaupay maiha, kay han iya pagmata, may-ada pala mga ika duha an takna ha ka kurolpon tikang han pag hi lapus-lapus la han udto nga pag tikang han iya pag katurog.

It makupa nga bunga pareho hit tambis, kundi dagko hin doro.

Dida han iya pag mata dako an iya pag hipa-usa nga magir-as na an iya kalawasan, nagn duro an iya kahadlok labi na nga han pag hapulas niya han iya nawong sinmangko an iya palad dida han iya agtang kay may-ada naman ngay-an niya duduha nag mga sungay ngan tag-usa ka dangaw na an kahiglaba. Tungod han iya kalisang iya guinwangi ini nga mga sungay dida han iya agtang kay tuyo niya an pag bari pero waray hiya pakaka tandog kay matig-a gud hin doro. Hasta nga han iya ka bido hin doro ngan pag himasakit tungod hito nga nahanabo ha iya, nag hunahuna hiya hin pag unay nala lugod kay na alo na hiya han iya kag-anak pati na ha mag tawo say hiya pag nga ngaranan nag hayop.

Han harapit na hiya mag buno han iya kalugaringon nga dughan, nakabati hiya hin singgit hin tawo nga waray niya hikit-I nga sumering, "Lucas lakat ngadto ha unahan kay makakakita ka liwat hin iba ka lain nga makupa nga magdarag. Pag kuha hit bunga ngan kuma-on ka liwat, kay makasabut ka hit imo katalwasan tikang ha kakuri-an,”an sering han tingog. "Ngan iton nga duha ka lain nga makupa,”padayon pa nga pulong han tingog. "Makaka hatag iton ha imo hin bahandi ngan tungod hito kikilal-on ka ha buos nga hadi-an, nga usa nga pagkatawo ha urhi nga mag adlaw." Hi Lucas napakadto dayon

Dida hito, dala-dali dayon pag-kuha han bunga han usa nga makupa hi Lucas ngan kuma-on ngan dagmit la nga na wara an nga sungay dida ha iya agtang. Ngay-an, ini nga duha ka lain nga makupa, kanan ingkanto. Kay ini nga dapit nga iya hin kadaan mga ingkanto an tag-iya.

Han iya dako nga kalipay, nag kuha hiya han bunga han makupa nga napa turok hin sungay ngan iya dayon dad-on ngadto ha siyuda han kinabuwasan. Han didto na hiya ha siyudad sinmulod hiya ha palasyo nagn eguin baligya niya ini nga mag bunga didto han hadi. An hadi, an reyna ngan an prinsesa, duro na panga-on dida han lumakat na hi Lucas.

Pagka kinabuwasan han aga, na gubot an palasyo nagn hasta na an bug-os nga siyudad, kay an hadi, an reyna ngan han prisesa sahid na an sungay.Baga na an mga manunulay.

Hasta na nga nabut hin usa ka simana an ka may ada nira waray pa gud bisan hin-o nga doctor o tambalan nga naka-upay hini nga may-ada sungay.

An binuhat han hadi nag pasabut han mga tawo ha bug-os nga iya guin hadi-an nga kon hin-o man it maka panguha hit mga sungay ha ira agtang, basta diri la sapsapon,makaka asawa hit prinsesa ngan i-hahatag pa it katunga hit iya guin-hadi-an.

An binuhat kiwat ni Lucas nag presenter didto han hadi nga hiya it matambal ngan hiya it mag papara hit sungay hit hadi, reyna nagn prisesa, labina kay waray man an hadi sabut nga ito nga sungay tikang han usa ka lain nga makupa nga napa turok hin sungay nga ira pinalit kan Lucas. Hito nga pag presentar ni Lucas han hadi dara niya ngadaan an makupa nga tambal liwat,pero baga pinanitan na nga daan ngan tinilud-tilud basi la diri maklaro nga makupa guihap ini nga guin paka-on ha ira. Paka-kaon la hini nga mga sungayan nga hadi, reyna ngan prinsesa na para dayon an ira sungay.

An kalipay han hadi nag kamay-ada dayon ponsyon ha palasyo dungan an kasal kan Lucas ngan han prinsesa.

Udog adto nga tingog nga hin bati-an ni Lucas didto han bukid, tingog adto hin ingkanto nga bu-otan. Basta ka la bu-otan,bu-otan man nga ingkanto it na tabang ha imo. Mato-od kanan Bathala guihapon kabubut-on.

-Benito Prejula

Padayon pagbasa......

Tipa-Manila

Pakakarawat gudla ni Man Caloy han surat ni Amado, an iya suhag nga natrabaho ha Manila, diritso hiya kumadto ha balay han iya padi ha may kapatagan bisan kon kulopay na. Kinahanglan nganiya mahibaru-an kon ano an siring han surat. Baman an olitawohay nga nagdul-ong hini tikang ha barrio, nag-aapura man paglakat ngan waray na niya ini kaalayon pagpabasa.

Pareho han iya asawa, diri nakakabasa hi Man Caloy, diri la tungod hin kawaray niya antiyuhos, kundi tungod nga waray gud hiya makaeskwela bis nala Grade I, han bata pa hiya. Dumako nala hiya, naka-asawa, ngan nalagas pag-inuma, peru waray gud hiya mahibaro pagbasa. Maupay pa an lima niya nga mga anak kay nagpaka-eskwelahay gihapon, waray la manggud may nakatungtong ha kolehiyo kay namag-asawa dayon, manhinlugaring pagpakabuhi. Nahulop ada siring pa han ira amay kay waray man hira panggastos.

Tipagsisirum na han pag-abot niya ngadto ha balay han iya sangkay. Bitbit an sobre, hiya in matawa-tawa nga gintapo han iya padi ha may bungsuran han balay.

“Oy, ano Padi, mag-iinom kita?” paki-ana han iya padi nga nahipapausa han iya pagbisita.

Iya iginsumat an iya tuyo. Didto ha sulod han balay, nag-atubang hira ha lamesa, ha ira butnga nakada an mapawa nga lampara. “Ano an siring Padi?” naiikag nga pakiana niya.

Ginsiwakan han iya padi hin maupay an surat, baga kinukuri-an ini pagbasa, nagpipipiyong ngan nagpapanluha an mga mata samtang nabulang han kanan lampara pawa. “Ginpapakadto kamo ha Manila ni Amado, Padi, kamo nga duha ngan hi Madi. Disyembre unse kuno, tatapu-on nala kamo niya ha pier pag-abot hit barko nga iyo sasakyan ngat ha Manila,” ginpahayag han iya padi.

“Bale sunod na daw ito nga semana,” siring ni Man Caloy nga nakapanhuna-huna hin halarum, ginhinapyod an iya ubanon nga bungot.

An sumunod nga mga adlaw, nasagipo an kalagsan nga magti-ayon, hira Man Caloy ngan Mana Bising, ha pagpreparar para han ira paglakat. Nagpinanmurubu-ot hira kon ano an ira ibubukad han ira anak nga hi Amado, nga nakaasawa na didto ha Manila, may balay nga aadto daw ha Tondo.

Daku nga kalipay an ira gin-aabat. Harumamay manla, makakakadto na gihap hira ha Manila ha siyahan nga higayon. Sigurado ipapasyada gud hira han ira anak kon nga-in nga-in la. Hino man it diri hito maiikag? Salit pa man, bis hino an nakakahapit han ira balay nga nag-uusaan ha ligid han bulod agi-an tipakadto han guba, ira ginsusumatan, iginpaparayaw an makalilipay nga higayon. Siring pa hin usa nga umaragi, “Maupay gad ito ha iyo kay nagdidinuha-an na manla kamo dinhi.”

Kahuman hin pira ka gab-i nga haros waray karukaturog nga pag-ininu-ino, nagka-asya hira nga dad-on nala an busag nga pasi nga iginhatag han ira usa nga anak. Asya nala ini an ira ibubukad kan Amado, an pinakamaupay nga ira madadara. Malilipay gud siring ni Man Caloy hi Amado kay kahamis ngan katambok han hini nga pasi, matibaksi pa gud, nagpipitik-pitik la nga baga hin bola labis na kon nakikimulay o naparayaw.

Nakakanugon gad hi Man Caloy pagdispatsar hini nga pasi. Pina-ura gud nira ini: pirmi tinutubungan hin ira sobra nga pagkaon, pirmi ginkakarigu-an dida han iya tangkal. Baga nala ini nira hin anak, kinukugos, ginhihinapyod.

“Sus, ihatag nala ito kan Amado. Mag-aano man kita kay waray ta man iba nga nadadara,” siring ni Mana Bising, baga pagsaway han pag-awil ni Man Caloy hadto nga pasi.

Umbaot an adlaw nga ira ginpipinamulat—an ira paglakat. Kaagahon pala, nagkabuhat na hira para magluto, manga-on, ngan mangarigo. Makakalakat na gihap hira. Maupay nala kay an tag-iya han tuna nga kon diin hira nagpapasa-up nagpahuram ha ira hin pamasahe tipakadto ha Manila ha kondisyon nga kon diri hira makabayad, an ira uma upod an mga tanum hini in babawi-on ha ira.

Baga hira hin maatender hin kasal. Hi Man Caloy, naka-long sleeves hin busag, itum an sarwal, an ubanon nga buhok ngan dangas nga agtang nag-iiringgat hin pamada nga three flowers. Hi Mana Bising naman, pinungos an buhok, naka-busag hin bistida nga masu-ot daw haros napilit nala han iya mayagpis nga lawas. Siyempre, naghaharamot gihap dara han iya ginhaplas nga pahamot.

Usa ka sako nga bado an ira darad-on. May liwat batulang nga puno hin utanon. An pinka-importante han ngatanan, amo an pasi nga kan Man Caloy la ginhigtan ha ti-il kay baman kon paggapuson, bangin magkasasmad pagpinulupuko, kairo man, bangin masakit o ano la.

Pagsidlit han adlaw, ginbabaktas na nira an may unom ka kilometro nga dalan tipakadto ha kalsada kon di-in hira masaky hin jeep ngadto ha bungto han Catbalogan. Pas-an ni Man Caloy an sako ngan ini-irok naman an pasi. Hi Mana Bising, baga hin bata nga nagsisinunod-sunod ha urhi, ginsasaklay an batulang nga puno hin dirudila-in nga utanon.

Pag-abot ha bungto, mga alas unse na han aga, dumiritso hira ha Pier I sakay hin tricycle para pumalit hin ticket. Guti-ay nala hira maubusan. Damu daw hin duro an tipa-Manila. Maupay nala, siring ni Man Caloy, kay nagtimprano hira. Kon waray, possible hira diri makasakay. Mauuga ngahaw hi Amado, siring pa ni Mana Bising, pagpinamulat ha ira didto han dudu-ungan nga pantalan ha Manila.

Ginhinulat pa han mga sumarakay an barko nga natikang pa ha Tacloban. Ala-una pa daw han kulop an abot. Pag ala-sais han kulopay, malarga na ini ngadto ha Manila. Dida la anay hira Man Caloy nagpinanmuruko ha ligid han kalsada, naiikag na pag-ikasarakay hin barko ha siyahan pa gudla nga higayon. Salit pagdu-ong gudla han barko, didto dayon hira ha printi han nagsusuru-ot nga mga pasahero, nakikipagsuksukay para la maka-una hin pagsakay. Nag-iniyak nala an pasi kay nagkakaipit-ipit ini dara han nagpapaduso-duso nga mga sumarakay. Sige an pulos-pugos pag-ikaburuhi, kasabot ada hini nga gubot na an kalibutan, o katapusan na han iya kinabuhi.

Nakasaka dayon hira Man Caloy bisan kon naghuhuru-ot an mga tawo peru pag-abot nira ha igbaw, waray na bakante nga teheras nga ira nakit-an. Puros ini mga okupado hin pasaheros. Labot nga puno hin tawo, nagtatarambak pa gud an mga kargamento nga haros waray na mga aragi-an. Syimpre, waray hira nabubutangan han ira mga dara. Nagpaparaso ha sulod, magkadirudilain pa gud an mga baho: masirusigarilyo, mag-angtod, mag-anghit, mag-angso, ug damo pa nga iba. Masirak an adlaw ha gawas, nakakadugang han paso, peru nabati hi Man Caloy hin darudalugdog tikang han mag-itum nga dampog nga napundok ha may katungdan nga dapit. Maupay nganiya kon mauran kay basi maibanan it paso.

Samtang hira naglilinibut-libut pamiling hin lulugaran, pas-an la gihap ni Man Caloy an sako ngan kinukugos an pasi. Samtang hi Mana Bising nakapot han iya kamot ha likud, umabat hi Man Caloy hin gut-as. Waray pa gud hira maningudto kay han waray pa aabot an barko, dumiri hi Man Caloy pagbaya ha pier para mamiling hin bakery kay bangin daw hira hibayaan. Kontento na hiya, o hira nga duha, pagtinabako samtang napungko ha ligid han kalsada.

Ngani, hadto nga takna nga makadto na hira ha barko, nangangadal na hi Man Caloy sugad han iya pirmi inaabat ha oras nga ginugutom hiya. May balon gad hira nga kan-on, pinutos hin dahon hin anahaw, peru ginsulod ini ni Man Caloy ha sako ngan halarum pagkuha.

Sugad han ginbuhat han iba nga pasaheros nga kasasakay la, dida nala hira Man Caloy nangalingkod ha ligid han aragi-an bisan kon pasadiso ini hin tawo. Waray na hira iba nga mapipwestuhan. An importante, siring ni Man Caloy, an makadangat hira ha Manila kay sigurado, maghihinulat gud hi Amado didto hit duru-ungan.

“Ngan iduduhol ta dayon ha iya ini nga pasi para malipay hiya,” baton ni Mana Bising nga nagngingirisi, kita an magdulaw nga mga ngipon, an ginanghaw matarutabako.

“Aw, syimpre gad, mahingangalipay gud it hiya hin ti-upay,” siring ni Man Caloy. “Pamati ko, di la mag-iiha, pwede na ini nga litsonon.” Gin-upay niya pagkugos an pasi ngan ginhinapyod an tiyan. Diri ini niya pwede ibutang ha iya atubangan kay damu an umaragi ngan tingali ini mahitamakan.

Samtang nakada ha iya dughan kinugos, an pasi in tigda nga kumilikid, nangusog ngan diritso nagpurorot an buburubtan. Bumungkaras hi Man Caloy ngan iginwirik an pasi hasta nga nahibuhi-an ini, nahulog ha salog kon diin, pakabuhat la, kadagmitan nga dumalagan tipahirayo nga upod an kahadluk.

Naglamukat an long sleeves ni Man Caloy peru kadagmitan la gihap hiya nga sumibo han nakabuhi nga hayop. Kon diin-diin hiya nga piliw nanhingangadto. Malaksi an pasi ngan nagsusuhot-suhot ha ilarum han mga teheras. Nagpapamumunggo an lagas pagsinibo, nagpapakatamak hin mga tawo ngan kargamento, salit namamag-igsog na an iba.

Waray magpira, binulig hi Mana Bising pagmaladakup. Kinahanglan nganiya madakup an pasi kay bangin lumukso ha dagat. Baga na hira hin nagpapasibusibu-ay nga kabataan. An problema, waray gud hira pakakadakup kay masu-ok ngan damu hin duro an surok-sukan. Nagpipiriti na hira hin balhas. Hi Man Caloy, labot nga napilit na ha lawas an sul-ot, naninimaho pa gud kay ha iya atubangan, nagkasarang na an hugaw han pasi, namimilit han iya busag nga long sleeves. Nagtitip-ig an mga tawo ha iya pag-aagi ngan an iba natakpo nala han ira irong.

Maupay nala kay an iba nga magkirita, baga inalpan hin kalu-oy. Bumulig an mga ini ha pagdakop han pasi bisan tingali kon maaram hira nga possible hira magkata-e. Gintapo-tapo nira ini hasta nga haros waray na kinaka-inan.

Ha gawas, nagtikang pagbunok an makusog nga uran, pinapadisan hin lilipak ngan kikidlat. Tikang han mga loud speakers han barko, nag-aningal an pasabut nga “pwera bisita, pwera bisita.” Nahipa-usa hi Man Caloy kon ano an karuyag sidngon hini. Gin-inuro-utro pa gud.

Pakasabut ada han pasi nga waray hiya kaka-inan, pumulsot ini hin tigda ha atubangan ni Man Caloy ngan diritso nakasulsog han agi-an tipakadto han damyo, ngan waray ini humunong hasta nga nakaabot ha pantalan hin pagdinalagan.

Ginsibo la gihap ini ni Man Caloy tipagawas, hi Mana Bising nasunod ha urhi. Waray na ngahaw may sinunod nga mga tawo pagsibo. Didto ha gawas, dayon hira nahumoy han uran nga may upod nga aliporos. Mas lumaksi an dalagan han pasi kay waray na nakaka-ulang. Hi Man Caloy naman, nakabuylo hin pag-inisog ngan pagpinanhimang kay waray naman ha iya nakakabati nga katawhan. Nagngingidot an iya nanhihibilin nga mga ngipon. Tipatay na gud hiya kon baga tawo la an naghahatag ha ira hin sugad nga remalaso. Ginhahapo na hira pagdinalagan, butlaw hin duro, labi na hi Man Caloy nga medyo tigurang na.

Pag-abot han pasi ha puno han pantalan, lumiko ini tipatu-o, ngadto han mga iskwater nga kabablayan. Didto han mga sirong hini nagsuhot-suhot an pasi. Sibo la gihap hi Man Caloy peru paghingadto niya, ha sirong nanhihipupudol hiya dida han mga harigi ngan naghilubong-lubong an iya mga ti-il dida han mag-itum nga hanang. Damo an basura nga nagsasarang upod pa in mga hugaw hin hayop, ug hin tawo, tikang han waray kubita nga kabablayan.

Ginhubo nala ni Man Caloy an iya lagayon nga mga sapatos ngan igin-itsa ngadto kan Man Bising nga nagkikinita nala ha sagka, sige an pagbinuyayaw samtang nasirong dida han ligid hin usa nga balay, ha iya lawas napilit an mahulos nga panapton. Ginpurot niya an lapakon nga sapatos.

Ha katapusan, nahingadto an pasi hin nagtatapo nga pader nga kon diin waray niya sadang kadtu-an. Diritso ini gindasmagan ni Man Caloy, ginkaptan an mga tiil ngan dayon ginbikyaw. Nagpinulos-pugos an pasi, nahikaburuhi, salit dumugang ha paghurugaw an iya busag nga bado.

Dadlagan liwat hira tipabalik ngadto han barko. Natikasirum na kay mauran pa liwat. Waray hira igsarabut nga an barko harayo na ngayan an tukal tikang ha pantalan. Nabirik na ini para pumaspas hin paglarga. Nasabtan la ini nira han pag-abot na nira han binutangan han damyo.

“Hoy, hulat anay, aadi pa kami!” guli-at ni Man Caloy, sige an kampay han iya mga kamot, naglululukso nga baga hin lumatod. Binulig hi Mana Bising pagginuli-at, nagbabaton-batonay hira, dagko an ira mga tingug. Naghagyo hi Man Caloy pag-ikalulukso ngadto han dagat para lumangoy nala ngan sibu-on an barko, peru ginkaptan hiya ni Mana Bising kay diri daw ini maaram lumangoy. Ha luyo han ira pagkinuyahaw, waray na gud an barko bumalik ngan ginkaon nala ini han kasirum ngan makusog nga uran.

Nagkinurawang hi Mana Bising, lumingkod ha semento ngan nagbababanyak an mga tiil. Hi Man Caloy naman, waray tingul nga ginhigot an pasi dida han kabilya nga nalabaw ha ligid, ginpurot an pasi ngan kinaduha ini hin suntok, tapal, kamras, kubot, gumro ngan litik. Pagtakas la, iginpuspos ha semento an hayop nga haros waray na tingug dara han sobra nga pagpiniya-ik.

Lumu-ob an pasi ha semento, ginkukurian pagginhawa, mangurogkurog an kalawasan. Tikang ha baba hini naggawas an presko nga dugo nga ginpasarang dayon ha semento han mga turo han uran.

Nangungurog hi Man Caloy, makusog ngan sagunson an pagginhawa, nakakomkom an mga kamaoo, an mga mata nanliliparo. Pagkita niya han pasi, nagguguti-guti ini, baga hin sungayan. Ha kada pagkikidlat ngan pagdadalugdog, baga hin ginsisiraban an iya mga talinga. Nahinumdom hiya han iya sundang nga matarum. Kon aada la ini ha iya mga kamot hito nga oras, iya gud pagtatadtaron ini nga hayop, bis pa ini may pito o siyam nga kinabuhi. Iya ini pagtitiruson hin pino kay bangin nagpapakapasi-pasi la ini. Grabe nga kadimalasan an ginhimo hini. Huna-huna niya, gabay nala waray ig-anak ini nga pasi, o di man ngani namatay ha gilayon, o ginkaon hin sawa ngan nadunot ha tiyan, natunaw. Yana, hingpit an ira pagbasol, nadulot ha kasing-kasing, mapait panumdumon. Waray na, ha pinsada ni Man Caloy, waray gamit ini nga pasi. Angay nala ini ihapil nga pareho hin basura para pagtamak-tamakan, pagturutuprahan.

“Hala, panguli na kita.” Naghuma hi Man Caloy han iya asawa nga sige pa an pagpinamahid han luha nga baga hin bata nga ginbayaan hin kag-anak. “Ano pa man it aton mahihimo hini kay ginbayaan naman kita.?” Tumalikod hiya ngan naghinay-hinay paglakat tipahirayo.

Bumuhat hi Mana Bising ngan ginpurot an naghihimatay nga pasi. Dadad-on niya ini. Lumingi hi Man Caloy ngan umukoy paglakat. “Baya-i iton, pasagdi nga mamur-ag nala it dida,” saway niya nga nag-iisug.

Waray bumali hi Mana Bising. Nagpinaurhi la hiya paglakat peru gindara la gihap an pasi, gin-iirok ha iya tu-o nga kagiliran.

Hito nga gab-i, dara nga waray man nira kilala nga sadang masak-an dida han bungto, didto hira kumadto ha town plaza. Didto na hira kagab-ihi. Maupay nala kay nakasirong hira ha sulod han play house kon diin, bisan kon maangso--kay magbaho man ngani liwat an ira mga sul-ot--nakatago gihap hira tikang han madlos ngan waray hunong nga pag-inuran. Waray hira iru-istorya samtang nagkakalingkod ha tuna. Haglarum an ira paminsar. Sige man an ira panagpas hin namok. Makuri hira manhingaturog. Kon mayda man nagkikinaturog ha ira, waray iba kon diri an pasi. Iba la manggud an pagkaturog hini kay baga talagsa nala nga naggigininhawa, waray labut han mga nahitatabu. An nahihimo la, amo an pagkinurog-kurog. Diri urusahon kay bis an iya liwat mga agaron, haros igkabag han hagkot, labis na kay maghulos an mga sul-ot. Mauran ngan mahangin gad man liwat an kagab-ihon. Nakita hi Man Caloy nga an mga kahoy dida han plaza, nga nasisirakan han panalagsa nga mga light, in gin-uukay han hangin, baga hin nagsasarayaw ha butnga han kagab-ihon. Dida han mga katutnga han gab-i, naparong pa gud an mga light ngan nagsisirum an plaza, pati na an bug-os nga bungto.

Timprano pa kinabuwasan, han nakadto na hira han paradahan han mga jeep nga ira sasakyan tipa-uli, nakabati hira hin mga hurob-hurob han mga tawo, seryoso an mga nawong, may kahadluk ngan kabaraka. Sumakay hira han jeep nga nahi-uuna han pila. Mayda na didto tutulo ka tawo nga nag-iiniruistorya, babayi an usa ngan nagpipinanmahid hin luha samtang nagyiyinakan. Nanmati hira Man Caloy han hiruhimangraw. Nandagku an ira mga mata han nahibati-an. Diri hira makatu-od. Nagsiplatay hira nga mag-asawa, maiha, sige an piling-piling han ira mga ulo.

Nahiuli-an hin gutom hi Man Caloy. Nanggirabu an iya mga barahibo. Nagngirasot an iya nawong nga baga hin nakainom hin maaslum nga su-oy. Ginharani niya an iya nawong kan Mana Bising ngan humoring: “maupay nala kay waray kita makasakay hadto nga barko kon asya man nga nalunod.”

Tumangdo hi Mana Bising hin makusog, an iya hitsura daw sugad hin nakakita hin aswang, namumusay an bayhon nga puno hin kahadluk.

“Hasta yana, waray pa gud kuno nahiaagi-an bis usa nga nakasalbar,” nagpadayon an babayi pagyinakan ha ira atubangan.

Hinay-hinay nga ginkuha ni Man Caloy an pasi tikang han pagkakugos ni Mana Bising. Baga hiya hin nag-aalsa hin maburu-ong nga bunay. Nahimangno ngan nagkiwaros an hayop. Paghingada hini ha iya mga kamot, bumuhat hi Man Caloy ngan iginhuma an iya asawa paglusad.

Namiling hi Man Caloy hin tindahan ha mga ligid-ligid. Pakaagi la, pumalit hiya hin, siring pa niya, pinakamarasa nga biscuit. Lumingkod hiya ha ligid, gin-abrihan an biscuit, ngan nagtalinguha paghungit han lagayon nga pasi, ha iya mga mata nakada an sobra nga kalu-oy. “Iya Baby, Ka-on na,” siring niya ngadto han iya kinugos samtang nga ginpipirit nga abrihon an dugu-on pa nga baba hini.

Nadiri pagkaon an pasi. Diri naabri han iya baba. Nagpipiniyong la ini nga baga naayon la pagkinaturog hin maiha-ihaan, bisan kon ginkakataktakan na hiya hin dagku nga luha tikang han kan Man Caloy mga mata, tikang han kurunot hini nga bayhon nga igin du-ot pagharok han nagtitikahagkot na nga lawas han hini nga anay minayoyo, daw minasus-an nga hayop.

-Doms Pagliawan

Padayon pagbasa......

An Lagas nga Nag-ganso han Gudti-ayay nga Tawo

May usa nga lagas nag babaye nagpundok han iya pinalid nga humay dida han sirong han kapatungan.An dahon han kapatungan nagpanlalabyog ngadto ha kalangitan kon linalabay hin mga huyohoy.Kahuman niya pagkalayo han pinalid,napakadto hiya han iya lagwerta pagbukad hin obi.Ine nga obi iguin sugba didto han nagkakalayo nga pinalid.

“Maupay ine nga pamahawon buwas hiton aga,”sireng han lagas,”Maupay ine nga kara-onon,”Pagkatapos,napakadto hiya han iya payag-payag nagto-on hin kan-on.Kaluto kumaon ngan kumaturog.An tun-ug han kagab-ihon nakahatag ha iya hin maupay nga pagkaturog,Pagka-aga napakadto hiya han iya hinaring nga pinalid.Guin usisa niya ug ha daku nga paghipa-usa waray niya hin agi-an nga obi bisan usa.

“Maaram ako,dinhi naman an mag gudti-ayay nga maga tawo-tawo ha bungsanan han akon payag,”nasering ha iya kalugaringon.

Ine nga mga tawo-tawo masyado hin kawaray mga batasan.Haglaba iton ira buhok.Iton ira tikod ta-is og nag-uuna,iton mga tudlo hit tiil na-oorhi.Iton tawo nga Makita ha ira mawuwurok.

Pagka isang-buwas nag otro pagharing an lagas ug iya guin sugbaan hin mga bato nga paropareho kadako han iya kama-o.Masyado hin kamag-upay nga bat okay iya iton pinili ha tubig.Katima,iya guin sugba didto han nagkakalayo nga pinalid.Kahuman han iya pag sugba sumaka ngadto ha iya payag ngan magto-on.Kaluto,waray hiya kumaon dayon.Waray hiya kumaturog.Matugnaw an kagab-ihon.Waray kaiha nakabati hiya hin nag aringasa.Ha iya huna-huna an mga tawo-tawo naman adto.Dagos niya humiling dida han buho.An gudti-ayaya nga mga tawo-tawo masyado hin kamaglipayon kay may-ada naman sinugba nga mga obi.Nagsayop an mga tawo-tawo.An ira kamaglipayon nahangadto hin kamag sulob-on,kay an sinugba diri toto-o nga kara-onon.Nagburoblag hira nga tanan ngan dagos la nawar an huni.

Naka bintaha an lagas han mga tawo-tawo.Umotro liwat hiya pagsugba hin obi didto han iya surogba-an.Waray na balik an nga tawo-tawo ug an lagas masyado hin kamalipayon kay ha katapusan diri makakawang an iya kagul-anan.Pagka-aga,an sinugba nadidto la guihapon ngan an lagas naka-kaon na hito nga aga.

-Salvador Mondragon

Padayon pagbasa......

Mga Surat nga Hinipos

Mga surat ko nga nabulikwat,
Ngan han pag-awil ginhihipos,
Ngay-an kamo an nag-iinihap
Han mga tuig nga naglapos.

Ngula nga saksi han pagkabata
Nga di maaram managbuwa,
Ano nga iyo ginbubuyagyag
An panuigon ko na yana?

Ano nga diri niyo hilumon
inin masamdong pagtug-anon,
nga di nahimo hin paghibalik
hadton nag-agi nga panahon?

Ano nga iyo say ginbabahan
ini nga di angay ko iglikay,
nga waray nakon na paglalauman
kay ngatanan na namaglabay.

Mga surat ko nga ginuliskay
saksi nga hula han nangagi,
takpi hin hilom adton nag-agi,
ayaw na niyo hinumdumi.

Balik kamo ngadto hadton pirit’an
Didto ha sag-od hadton kaban,
Nga kamo didto di na paglabtan,
Kamo hin bukbok pagtak-upan…..

-Eduardo Makabenta

Padayon pagbasa......

Mga Waray nga Manunurat

Hini nga higayon, karuyag ko igpakilala ha iyo an iba han damo nga mga manunurat nga Waray. Naghatag hira hin dako nga dungog ha aton rehiyon pinaagi han ira mga sinurat nga dire pa nahihingalimtan ngada yana nga mga panahon. Hira in mga puro nga Waray.
Vicente I. de Veyra
Apo han anay Presidente han Sanghiran San Binisaya (an nawara nga Waray poet Dr. Vicente-Ignacio de Veyra Sr.). Hi Vicente I. de Veyra natawo ha siyudad han Tacloban dinhe ha isla han Leyte ha ka-Bisayaan. Nakahimo hiya hin magkadilain-lain nga Waraynon nga kanta, kasanhi nga susumaton, mga siday, dayhuan ngan mga patitiguhon.

Usa nga independente nga manunurat hin mga kanta gihapon hi de Veyra. Nakapag-perform hi de Veyra han iya mga kanta ha Dumaguete City ngan nakapagtukar hin percussion para han alternatibo nga folk singer nga hi Susan Fernandez-Magno.


Francisco Alvarado
Hi Francisco Alvarado usa nga maniniday ug dramatista nga nagsurat hin mga sarswela ha Winaray. Taga-Palo, Leyte hiya. Api hiya han Sanghiran san Binisaya, usa nga katig-uban nga gintikangan ni Norberto Romualdez, Sr. han 1909 agod maipadukwag an Winaray nga yinaknan. An syahan nga pagtirok han iya mga siday nga "Paningog han Kalag," ginmantala han 1933.


Iluminado Lucente
Hi Iluminado Lucente, usa nga Waraynon nga manunurat ug an kaurugan han iya mga sinurat mga siday ug mga drama. Ha pagkita han kadam'an, hi Lucente an pinakamakarit han mga manunurat ha Winaray.

Api hiya han Sanghiran San Binisaya ha Samar ug Leyte. An iya pinakasikat nga sinurat amo an siday nga naging sikat nga kanta nga "An Iroy nga Tuna."


Doms Pagliawan
Hi Prof. Dominador Pagliawan natawo ha Catbalogan City. Dire la hiya usa nga maestro ha propesyon pero usa gihap hiya nga artista. Nagsusurat hiya hin mga kanta ngan mayda na niya upat ka album nga puro orihinal nga komposisyon, an pinakabag-o amo an mga Waray nga kanta nga usa han iya damo na nga nadaugan. Usa gihap hiya nga dati manunurat ha radyo ngan telebisyon.

Ha pagka yana, usa hiya nga kolumnista ngan kartonista ha Leyte Samar Daily Express, an nag-uusaan nga kinaadlaw nga pahayagan han rehiyon. Usa gihap hiya nga artista han ladawan. Pero an iya pinaka paborito nga bahin han kinaadman kasunod han siday, amo an nobela. Makikita an iya mga hinimo ha damo ka lain nga pasangyaw. Ika-upat na hiya kabulig ha panunurat nga ginpangunahan han UP ginbuhat ha damo kalain nga lugar han Pilipinas. Pinakagusto niya an pagsurat ha English nga lengguwahe pero an iya maurog nga mga trabaho in aada ha Waray kay amo ini an iya pamaagi pagbulig ha aton kalugaringon nga yinaknan, tungod nga hinay-hinay na ini nga nawawara. Naglalaom hiya nga tungod hine nga iya mga hinimo, maupod unta ha kasuratan han aton henerasyon an paggamit han Waray nga lenggwahe.


Eduardo Makabenta
Hi Eduardo Makabenta (tinawag gihapon nga Eduardo Makabenta, Sr. agod madistinggwir ini hiya tikang han iya anak nga sugad gihapon an ngaran) usa nga manunurat ha Binisaya nga Winaray. Usa hiya nga Kalgaranon.

Naggradwar hiya ha kolehiyo tikang ha Liceo de Manila ngan sunod nakatapos hiya hin Balaod (Bachelor of Laws) ha Leyte Colleges, Tacloban City. Kilalado hiya nga sikat nga manunurat ha Winaray nga Binisaya. Api nga unob hiya han Sanghiran San Binisaya ngan ginsurat niya an siday nga Un Dia Sobre El Mar, nga buot sidngon "Usa ka Adlaw ha Kadagatan" ngan ini ginmantala dida han 1920.


Arturo Pajarilla Ramasasa
Hi Arturo Pajarilla Ramasasa, nga kilalado ha ngaran nga Art Ramasasa usa nga Waraynon nga musikero ngan kompositor. Hiya an sinisiring nga "Buta nga Maestro han Awit Waraynon" tungod han iya pagkabuta ngan han iya abilidad ha musika komo magkaranta, kompositor, ngan pag-areglo hin musika. Nagtikang hiya pagin kompositor-nga-magkaranta ha edad nga 18. Nagrekord hiya para han kompaniya nga Aquarius Records. Sugad kan Joseph Uy nagrekord gihapon hiya hin mga kuratsa, jota, aminudo, ngan iba pa nga mga musika hin sayaw ha Sinirangan nga Kabisay-an. An istilo han musika ni Art Ramasasa naiba han kan Joseph Uy tungod kay hi Joseph Uy, seryoso an istilo samtang an istilo ni Art Ramasasa nagamit hin pagpatawa.

Kun mayda pa kamo nahibabaro-an nga mga tawo nga ha iyo pagkita naghatag hin dako nga amot para mapariko an Waray-waray nga lenggwahhe, sumati la ako niyo ngan akon tatalinguhaon nga mahibaraon it ira kinabuhi para idugang hini nga listahan.

Padayon pagbasa......